Tengricilikte İnsanoğlunun Yaratılışı

Türklerin yaratılışla ilgili inançlarına Altay, Saka, Kırgız ve Hun efsanelerinden ulaşabiliyoruz. Bu efsanelere göre Tengri, önce yedi kat göğü, sonra yedi kat yeri yaratmıştır. Sonra Kendisine hizmet eden ruhları yaratmış, onlara vazifeler vermiştir. Bu ruhların istifade etmesi için büyük bir ağaç bulunmaktadır. Bu ağaçta 9 büyük dal bulunur. Bu dallardan beş tanesinden istifade edilebilirken dört tanesi yasaklıdır ve istifade edilmesine izin verilmez. Tengri’nin bu kuralına tüm ruhlar uymuştur ancak Törüngey ve Ece adındaki iki ruh bu kuralı çiğnemiştir. Güçlü meleklerden biri olan Erlik, Törüngey ve Ece’ye bu dallardan istifade etmenin artık mümkün olduğunu ve yasak olmadığını söylemiş, Törüngey ve Ece de Erlik’e inanarak bu dallara tenezzül etmiştir. Bunu öğrenen Tengri önce Erlik’i cezalandırarak onu Gökten kovmuş ve yedi kat olarak yarattığı yeryüzünün en alt katına göndermiştir. Burası yerin yedi kat altıdır ve ateşler içindedir. Tüm kötü ruhlar artık buraya gönderilecektir. Erklik de artık burada hüküm sürecektir. Erlik’in kandırdığı Ece’nin cezası doğurganlıktır. Tengri onu kadın yapmıştır ve artık neslini doğurarak çoğaltacaktır. Diğer suçlu Törüngey ise Ece’nin doğuracağı tüm İnsanların sorumluluğunu alacak, onları eğitecek, yetiştirecek ve neslini çoğaltacaktır. 

Türklerde kozmolojik anlayışı ise üçe ayırabiliriz. Yer, Gök ve Yer Altı. Gök, yaratıcının bulunduğu sonsuzluk, Yer insanoğlunun yaratıldığı ve yaşamasına izin verilen Dünya, Yer Altı ise kötü ruhların cezalandırıldığı, ateşler içinde ve karanlık kötü âlemdir. Tengricilik inancında İnsanlar doğduktan sonra yaşamlarını Tengrinin kurallarına uyarak ona ibadet ederek geçirir, öldüklerinde ise Tengri’nin buyruklarına uymuşlar ve iyi birer insan olmuşlar ise mükâfatlandırılmak üzere Tengri’nin katına yani Göklerdeki Uçmağ’a giderler. Eğer Tengri, kendisinden memnun olmazsa kötü ruhların gönderildiği Yerin Yedi Kat altında bulunan Erlik’in yanına gönderilir. Görülmektedir ki Tengricilik inancında ölümden sonra hayat vardır ve iyi insanlar mükâfatlandırılmak için Uçmağ’a yani bugünkü tabiriyle Cennete, kötü insanlar ise Erlik’in yani Şeytanın gönderildiği kötü ruhların karanlıklar âlemine yani Cehennem’e gönderilirler.

Tengricilikteki Cehennem inancı Asya Türkleri için çok önemlidir ve toplum nezdinde ki kültürel yapıya derinden tesir etmiştir. Öldükten sonra başka bir âlemde başka bir boyutta yeniden dirileceğine inanan Asyalı Türkler mezarlarına çok önem verirler. Başlı başına bir mimari yapı olan Kurganlar Türklerdeki “ölümden sonraki yaşam” düşüncesini ortaya koyan en önemli bulgudur. Toplum nezdinde saygı gören bir kişi, kağan, asker ya da devlet adamı Kurgan olarak tabir ettiğimiz anıt mezarlarda defnedilirler. Yeniden dirildiğinde kendisine hizmet etmesi için yardımcıları, atı ve silahları da ölen kişi ile birlikte Kurganlara konulur ve gömülür. 

Kurganlar, dönemin şartları gereği külfet gerektiren bir uygulama olduğundan daha çok Kağanlar, Şadlar, Vezirler ve büyük Askeri Komutanlar için yapılmıştır. Vefat eden kişi sıradan bir asker ya da halktan biriyse defin merasimi daha mütevazı şekilde gerçekleştirilir. Ölen kişi yaşadığı çadıra konulur ve değerli eşyaları yakılarak bedeninin üzerine serpiştirilir. Yemek dağıtılarak merasime katılanlara ikram edilir. Bu ikramlar ölümden sonra belirlenen günlerde birkaç kez daha tekrar edilir. Ölen kişinin yakın akrabaları ölünün etrafında feryat ederek ağlar, yüzlerini yaralayarak gözyaşlarıyla kanın karışmasını sağlar ve acılarını haykırırlar. Bu kültürel alışkanlığı günümüzde Cenaze merasimlerindeki ağıtlarda, feryat ve figan ile ağlama eylemlerinde açıkça görebiliriz. Cenaze sonrasında dağıtılan helva, ölen kişinin 7. ve 40. Günleri dağıtılan helva ve anmalar bu kültürel alışkanlıkların bir kalıntısı olarak günümüzde de devam ettirilmektedir.

Tengricilikte Atalar Kültür ve Atalara Saygı

Asya Türkleri, ölen atalarına karşı büyük bir saygı beslerler. Bu saygının göstergesi olarak dualarında atalarının isimlerini söyleyip Tengri’nin onlara bahşettiği güç ve kudreti isterler. Ölen saygın kişilerin Kurganları (Anıt Mezarları) ziyaret edilir ve ölen kişinin ruhuna saygı gösterilir. Her ne kadar bu bir dini ritüel olarak görünse de Atalara tapınma söz konusu olmaz. Türklerin Atalarına karşı göstermiş olduğu yüksek saygı bu anlamda yanlış algılanmıştır. Türkler, atalarına ve toplum nezdinde saygı görmüş büyüklere gösterdikleri saygının bir emaresi olarak Kurgan ve Mezarlarını ziyaret eder, Tengri’ye dua ederek ölen kişiye verilmiş olan güç, kudret ve saygınlığın kendilerine de verilmesini talep ederler. Bu taleplerinin gerçekleşmesi içinde Tengri’ye kurban adayarak dualarının kabul olmasını ümit ederler. Burada Adak (İduk) Kurbanları Kurgan ve Mezarlarda kesildiği için bu iduk’un ölen kişiye değil ölen kişiye verilen güç ve inayetin kendilerine de verilmesi için dua edenlerin dualarının kabul olması için kesmesi dikkat edilmesi gereken bir detaydır. 

Tengricilikte İbadetTengricilik inancında ibadet mevhumuna sık rastlanılmamaktadır. Asya Türkleri, Tengri’yi yegâne yaratıcı ve tapınılacak tek varlık olarak görmekte ancak Tengri’nin insanoğlunun hayatına ve yaşantısına çok fazla müdahale etmediğine ve onları serbest bıraktığına inanmaktaydılar. Bu inanca göre Tengri, toplumuna hizmet eden, kahramanlık gösteren ve iyi birer insan olan kişilere güç ve saltanat verebilir, kıymetini bilmez ve kötü insanlar haline gelirlerse bunu geri alabilirdi. Ancak insanların yaptığı iyilikler ve kötülükler sadece bu Dünyada cezalandırılmadığından esas ceza ya da mükâfat öldükten sonra gerçekleşeceği için Dünya hayatı, ölüm sonrası hayatın kazanılabileceği bir âlem olarak görülmekteydi. 

Tengricilikte rutin ve yapılması zorunlu bir ibadet bulunmuyordu. Tengri’nin Uçmağ’ına ulaşabilmek için iyi ve kahraman insanlar olmak yeterli görülüyordu. Bunun yanında Dünya hayatından istifade etmek amacıyla Tengri’nin iyilik ve güç vermesi için dua ediliyor, duaların kabul olması içinde Tengri’ye İduk (Kurban) adanıyordu. Dua ve İduk Tengricilikte zorunlu olmayan ancak kalıplaşmış bir ibadet türü olmuştur. Kağanlar, Komutanlar ve Askerler savaşa başlamadan önce Tengri’ye dua eder ve başarı ümit ederler, savaştan önce ya da sonra İduk olarak Kısrak, Sığır ve Koyun keserlerdi. İduk ibadeti Tengricilikte iki şekilde gerçekleştirilmekteydi. Birinci ve en sık gerçekleştirilme şekli İduk hayvanının boğazının kesilerek öldürülmesi, ikincisi ise belli sayıda İduk hayvanının doğaya salıverilmesi şeklinde gerçekleştirilirdi. Kurban edilecek İduklar mağaralarda, dere kenarlarında ya da Atalar Kültünün bir parçası olarak Kurganlarda Tengri’ye adanırdı.


Tengricilik ve Şamanizm

Tengricilik, mühim bir yanılgı olarak Şamanizm olarak algılanmış olsa da Şamanların Tengriciliğin içerisindeki rolleri kanıksanamaz. Esas itibariyle Tengricilikte din adamları yoktur. Ritüelleri ve zorunlu ibadetleri olmayan Tengricilikte ibadet etmek için bir aracı ya da lidere gerek duyulmaz. Zira Tengricilikteki yegâne ibadetler olan Dua ve İduk, kişilerin münferit eylemleri olduğu için bir din adamı eşliğinde gerçekleştirilmez. Ancak Tengricilik inancında Din adamlığı vasfının dışında hareket eden Şamanlar ve Kamlar bulunur. Aslında Kam ve Şaman aynı anlama gelir. Önceleri Kam olarak kullanılan bu telafuz, 8. YY itibariyle Şaman olarak kullanıla gelmiştir. Kamlar, sıra dışı ve dünyevi olmayan eylemleri hasebiyle din adamı gibi görünmüş, bu yönleriyle dinsel bir olgu olarak tanımlanarak içinde yaşadıkları Türk Kavminin temel dinsel motifi olarak düşünülmüştür. Tengricilik inancının temel esasları hakkında yeterli malumata sahip olunmayan araştırmalarda ortaya konulmuş olan bu tespit, Tengricilik hakkındaki bilgi ve bulguların netleşmesiyle ortadan kalkmış olsa da halen bir ifade yanlışlığı olarak telaffuz edilmektedir.

Kamlar (Şamanlar), kişilerin ibadetlerine, dualarına ya da İduk’larına müdahil olmazlar. Bu bakımdan Tanrısal bir yetkileri ya da toplum nezdinde makamsal bir kutsallıkları yoktur. Bilakis genelde sefil ve dağınık bir görünüme sahip olan Kamlar, toplum tarafından saygı görmekten çok sevilmeyen ve hakir görülen insanlar olmuşlardır. Düzenli bir yaşamları olmayan Kamlar, kötü ruhlarla iletişim kurarak onlardan geleceğe dair haber alır, büyü yapar ve büyü bozarlar. Saatlerce süren danslarla karanlıklar âlemindeki ruhları çağırır ya da bizzat karanlıklar âlemine gider, kötü ruhlarla konuşarak büyü yapar, büyü bozar ya da geleceğe dair kehanetler öğrenirler. Bu doğrultuda onlara din adamı değil büyücü diyebiliriz. Kültürel kalıntılarla günümüze kadar ulaşan alışkanlıklar neticesinde İslamiyet sonrası inanış biçiminde Kam ve Şamanların yerlerini Büyücüler, Üfürükçüler ve Medyumlar almıştır.

Sonuç

Türkler’in Tengricilik inancını benimsemeleri ve Tarih sahnesine çıkmaları aynı tarihsel derinliğe sahiptir. Türkleri tarih sahnesine çıkartan, Ön Türkler olarak tabir ettiğimiz Aral’lı Afanesyevo İnsanları (M.ö. 8000 – 5000) Mezopotamya’ya inerek dünyanın ilk medeniyeti olan Sümerleri kurmuşlardı. Var olduğu devirde dünyanın en büyük medeniyeti haline gelmiş olan Sümerler, Semavi kaynaklarda Nuh Tufanı olarak geçen Sel Felaketi ile sarsılıp (M.ö. 2700) Semavi dinlerin yayılmasındaki süreci başlatan Hz. İbrahim’in zuhur etmesiyle (M.ö. 2000) Tek Tanrı (Allah c.c.) inancı ile tanışmışlardı. Bu tarihte Sümer Devletinin içerisinde yaşayan Asyalı Türklerin ataları, Tek Tanrı inancına sahip çıkarak göç ettiği İç Asya’da kadim kültürlerini ve tek tanrı inançlarını muhafaza ederek 20 asır boyunca varlıklarını devam ettirmişler, aradan geçen 2000 yıla rağmen Tek Tanrı inançlarından vazgeçmemişlerdi.

M.ö. 2000’li yıllarda İç Asya’nın demografik yapısı ve inanç şekli Türklere oldukça yabancıydı. İç Asya’nın kadim ev sahiplerinden olan Tunguzlar, Moğollar ve Amerind ardılları tümüyle tabiat tanrılarına tapınmaktaydı. Bugün Animizm olarak tanımladığımız bu inanç sistemine göre tabiattaki her nesnenin bir ruhu vardı ve tabiatın saygın ruhuna itaat edilmeli, doğanın varlığına zarar verilmemeliydi. Sümer ardılları olan ve karşımıza Asyalı Türkler olarak çıkan bu ilk Türk toplumu, demografik bakımdan sayıca az olmalarına rağmen Tek Tanrı inançlarına bağlı kalmışlar, hatta Moğol, Tunguz ve Amerind ardıllarına Tek Tanrı inancının bazı ögelerini benimsetmişlerdi.


Twitter - @oguzhankocorg & @anadolutarihi